Het is haar vader die haar op een dag op een bizar feit wijst. Haar vader die wel zijn kennis over de oorlog doorgaf, maar niet het trauma. Wist Saskia Aukema dat haar oudtante Annie in Kamp Westerbork was getrouwd? 

‘Pardon? 

Getrouwd?’ 

Trouwden mensen in een kamp? Let wel: de oorlog was voor de fotografe en redacteur geen onbekende. Haar oma was Joods, zelf had ze met enige regelmaat verhalen over de Joodse gemeenschap gemaakt en ze was op dat moment Het Hooge Nest van Roxane van Iperen aan het lezen. Maar dat mensen in kampen trouwden? Nee, dat was volledig nieuw. 

Ze voelde hoe iets in haar werd getriggerd en ging op onderzoek uit. 

Annie Preger was de zus van haar oma. En in tegenstelling tot de vier andere kinderen in het gezin Preger duikt ze niet onder, maar vertrekt ze in mei 1942 naar Apeldoorn om als leerling-verpleegster in een Joodse instelling voor verstandelijk gehandicapten en mensen met een geestelijke aandoening te gaan werken. Het is daar dat ze twee maanden later Hans van Witsen leert kennen. Vier maanden later besluiten ze te trouwen. 

Kamp Westerbork

Even lijkt het huwelijk op losse schroeven komen te staan, als de Duitse bezetter op 21 en 22 januari het terrein ontruimt en alle patiënten op een trein naar Auschwitz worden gezet. Hans en Annie worden naar doorgangskamp Westerbork gebracht. Een kleine week later treden ze daar alsnog in het huwelijk.

En, ontdekte de achternicht: Ze waren niet de enigen. Er waren er meer; Gerrit trouwde Marie, Salomon trouwde Julia. Overwegend jonge mensen met de dood op de hielen, in geleende jurken en pakken die elkaar het ja-woord gaven. In totaal huwden er 261 stellen. ‘Op enig moment circuleerde er zelfs een witte trouwjurk’, vertelt Aukema. ‘Iedereen die ‘m paste, trouwde erin.’

Het was duidelijk dat hier een verhaal lag dat verteld moest worden. ‘Waarom? Omdat ik een gebeurtenis voelbaar wilde maken. Dodenherdenking gaat over al die afschuwelijke dingen die de Joden zijn aangedaan, maar ik voelde het niet meer wezenlijk. De knoop in mijn maag bleef weg. Dit verhaal, van die huwelijken, al die jonge mensen. Dat was zo universeel, zo alledaags en tegelijkertijd waren de omstandigheden zo bizar dat ik dat perspectief wilden laten zien. Al die mensen die trouwden om vervolgens vermoord te worden. Ik wilde dat mensen, net als ik weer door die oorlog geraakt werden.’

Door de oorlog geraakt worden

De verhalen moesten worden vormgegeven in een boek, zoveel was duidelijk. Maar hoe? Toen Aukema begon, had ze geen idee hoe ze als fotografe deze koppels een gezicht moest geven. Aanvankelijk had ze alleen de beelden van haar eigen familie. ‘Ik ontdekte al snel dat er ontzettend veel archiefmateriaal bleek te zijn dat ik kon gebruiken. Samen met fotograaf en editor Katharina Pöhlmann en vormgeefster Suze Swarte ben ik gaan zoeken naar de beste vorm om al die verhalen te verbeelden. Een boek dat de stellen van toen eert.’ 

Ze zet een crowdfundingsactie op via Voordekunst. Ik had geen idee of ik het geld bij elkaar zou krijgen. Ik weet nog dat ik met mijn ogen knipperde toen ik op het scherm de opbrengst zag. Was dit echt? Binnen een week had ik al het streefbedrag gehaald. Al die mensen die je niet kent, die jou geld geven, je steunen en in je project geloven. Dat is zo bijzonder en zo onvergetelijk. En al die commentaren van mensen die ook iemand verloren hadden of hun eigen verhaal vertelden. Het was ontroerend. Ik heb weken op vleugels geleefd.’

Ze ging meerdere keren terug naar voormalig Kamp Westerbork. ‘Het zag er zo mooi uit met die bloeiende lupinen. Wat daar gebeurd was, was verraad aan al de schoonheid. Om het boek te maken, moest ik mijn ego uitschakelen. Mijn foto’s moesten slechts het decor vormen waartegen de gebeurtenissen zich hadden afgespeeld. Ik moest ervoor waken het archiefmateriaal niet te overschreeuwen. Sommige van die trouwfoto’s zijn prachtig gestileerd, anderen zijn onbeholpen kiekjes. Dat maakt het juist zo bijzonder.’

Crowdfunding Voordekunst

Wie gedurende de looptijd van de crowdfunding meer dan €85,- schonk, kreeg niet alleen een boek, maar schenkt ook automatisch een exemplaar aan de plaatselijke schoolbibliotheek. Voor wie minder gaf, zaait Aukema een lupine met de naam van de gever. De bloem die zo weelderig op voormalig Kamp Westerbork bloeit.

Het boek vertelt het bijzondere verhaal van jonge stellen die zich in liefde verbinden. Alsof het niet een mensonterende ideologie is die hen daar gevangenhoudt, maar een tijdelijke toestand die weldra zal worden opgeheven. De recepten, de felicitaties, het boek laat zien hoe het kraakt. Aukema: ‘Je wil voortdurend: ‘’Oh pas op!” roepen. Wij weten wat hun boven het hoofd hangt. Dat krakende is ook wat ik wil meegeven met dit boek.’

Tot de dood hen scheidt

Slechts 36 dagen waren Annie en Hans getrouwd. Totdat de dood hen scheidt in Sobibor. 

Het boek bracht een enorme verantwoordelijkheid met zich mee, vertelt ze. Voor haarzelf en voor al die mensen die haar hun vertrouwen schonken. ‘Het is een werk van schoonheid geworden, ondanks die loodzware boodschap. Een monument waar ik trots op ben vooral door de belangeloze samenwerking van zoveel mensen.’

Het boek Tot de dood ons scheidt wordt op, 27 januari op Holocaust Remembrance Day in Pakhuis de Zwijger gepresenteerd. Een dag later, 28 januari, is het de trouwdag van Annie en Hans. Het boek is te koop voor 29,95 via Saskia Aukema.nl

Tot de dood ons scheidt is het eerste verhaal in een serie getiteld Nadekunst over kunstenaars en wat crowdfunding voor hen betekende.